شیوه های تبلیغ و اطلاع رسانی دینی

مقدمه:
    روز اول تيرماه هر سال، به عنوان روز تبليغ و اطلاع‌رساني ديني نام نهاده شده؛ عنواني كه تا به امروز توجه لازم و بايسته‌اي بدان صورت نگرفته است.
    هنگامي كه سخن از تبليغ و اطلاع‌رساني به ميان مي‌آيد، ذهن انسان امروزي ناخودآگاه به تحولات علوم ارتباطات در جهان پيشرفته امروز توجه مي‌نمايد و اين در حالي است كه تبليغ و اطلاع‌رساني، قدمتي به اندازه عمر بشر را داراست. اگر نگاهي به تاريخ اقوام و ملل گذشته بيندازيم، به انبوه نشانه‌هاي مؤيد سخن فوق پي مي‌بريم. به طور مثال، ايرانيان عصر هخامنشيان به وسيله چاپارهاي تيزرو اقدام به اطلاع‌رساني به نقاط دوردست مي‌كردند و يا سرخ‌پوستان آمريكاي لاتين براي رساندن پيام خود به قبايل ديگر از برپا كردن دود آتش در آسمان بهره مي‌بردند. مردم عرب زبان نيز از كبوتر براي رساندن پيغام خويش استفاده مي‌كردند و بسياري از موارد ديگر كه از حوصله اين متن خارج است.
    توجه به گذشته تبليغ و اطلاع‌رساني در جهان، نشان‌دهنده اين مطلب است كه انسان همواره علاقه‌مند به برقراري ارتباط با ديگران و شناساندن خود، عقايد و باورهايش به انسان‌هاي ديگر بوده است. لذا براي دستيابي به اين هدف بزرگ و والا، با پيشرفت علوم و فنون گوناگون وسايل برقراري اين ارتباط را نيز گسترش داد.
    اختراع دستگاه چاپ، تلفن، تلكس، راديو و در عصر حاضر سينما، تلويزيون، ماهواره، اينترنت، تلفن همراه و انتشار انبوه كتاب‌ها، روزنامه‌ها و مجلات گوناگون از اين دست است. با چنين پيشرفت عظيمي، جهان پيرامون ما به يك دهكده كوچك تبديل شده است كه افراد در هر گوشه‌اي از آن به راحتي قادر به برقراري ارتباط صوتي و تصويري با يكديگر مي‌باشند به طوري كه گويي ميان انسان‌ها هيچ فاصله‌اي وجود ندارد. بدين ترتيب تأثير تبليغات و اطلاعات در جهان امروز آنچنان افزايش يافته است كه به طور كامل مسايل ديگر را تحت‌الشعاع خود قرار داده است.
    به طور مثال، امروزه كمپاني‌هاي بزرگ فيلم‌سازي در جهان كه غالباً در دست سرمايه‌داران بزرگ يهود اداره مي‌شوند با ساخت محصولات متنوع خود، آنچنان به پيش رفته‌اند كه به برقراري فرهنگ واحد جهاني مي‌انديشند كه البته در آن، استيلاي فرهنگ مورد نظرشان حرف اول را مي‌زند و در بسياري از نقاط جهان به چنين هدفي دست يافته‌ و موفق به تغيير تمام آثار فرهنگ و تمدن جامعه هدف شده‌اند. در چنين شرايطي كه نسل‌هاي جديد با چنين هجمه فرهنگ لاقيدي و بي‌بند و باري روبرو شده‌اند، تنها راه نجات و رستگاري آنها مسلح شدن به فرامين دين بخصوص شريعت كامله اسلام به نظر مي‌رسد كه خوشبختانه بعضي از ملت‌ها در سال‌هاي اخير به اين سو متمايل شده‌اند.
    ما نيز براي رسيدن به چنين مقصودي بايد از تمام ابزارهاي موجود براي نجات نسل‌هاي آينده خويش بهره‌مند شويم كه در اين راستا ساختن فيلم‌هاي پرمحتوا، موسيقي‌هاي ارزشمند، چاپ مجلات و روزنامه‌هاي هدفمند و ... اقداماتي است كه بايد براي به ثمر رسيدن آنها همت گماشت.
    
    واژه تبليغ
    تبليغ واژه‌اي عربي است و از ريشه بلغ گرفته شده است. معناي لغوي اين كلمه رسانيدن است كه براي دست‌يافتن به معناي حقيقي آن بايد با نگاهي بسيط بدان توجه نمود. از اين رو معناي آن را از ديدگاه‌هاي مختلف مورد بررسي قرار مي‌دهيم.
    - دائره‌المعارف جامعه‌شناسي: (1) تبليغات به كارگيري نمادها براي انتقال سريع عقايد به بسياري از مردم است.
    - دائره‌المعارف بريتانيكا: (2) تبليغات، انتشار اطلاعات، حقايق، دلايل و شايعه‌هاي نيمه راست و يا كلاً دروغ در افكار عمومي مي‌باشد.
    - دائره‌المعارف آمريكانا: (3) تبليغات، تلاشي است براي متقاعد كردن با يك نفع مشخص و آگاهانه از طريق تأثيرگذاري به وسيله تكرار متوالي يك محتواي معين بر گرايش‌ها و افكار افراد يا گروه‌هايي كه هنوز متقاعد نشده‌اند.
    - دائره‌المعارف بين‌المللي: (4) تبليغات نوعي ارتباطات است كه مي‌كوشد ديدگاه‌هاي و واكنش‌هاي ديگران را تحت تأثير قرار دهد، بدون توجه به واقعي بودن يا نبودن پيام.
    - دائره‌المعارف علوم اجتماعي: (5) تبليغات، تكنيكي است براي تأثير گذاردن بر رفتار انسان به وسيله استفاده‌اي ماهرانه از نمادها و نشانه‌ها؛ اين نشانه‌ها ممكن است قالب و شكل گفتاري، نوشتاري، تصويري و يا موزيكي داشته باشد.
    - فرهنگ وبستر: (6) تبليغات، هرگونه نشر و ترويج گسترده و سازمان‌يافته ايده‌ها، نظريه‌ها و كارهاي مشخص و غيره براي پيش بردن هدف يك نفر يا ويران كردن هدفي متضاد با هدف او مي‌باشد.
    - فرهنگ آكسفورد: (7) تبليغات، گستراندن اطلاعات، نظريه‌ها، عقايد و ... مي‌باشد.
    - لغتنامه دهخدا: (8) تبليغ كردن، خواندن كسي را به ديني و عقيدتي و مذهبي و مسلكي و روشي، كشاندن كسي به راهي كه تبليغ كننده قصد دارد.
    با نگاهي به هشت مفهوم متفاوت بالا از واژه تبليغ، ضمن آنكه اهميت اين امر را درمي‌يابيم، به علاوه، متوجه نگاه مختلف فرهنگ‌ها و كشورها به اين ابزار اساسي پيشبرد اهداف معنوي و مادي خواهيم شد. با مبنا قرار دادن يك رويداد اخير در عرصه جهاني، يعني تهاجم و اشغال عراق توسط آمريكا، منطبق كردن آن با تعاريف بالا و رفتار سياسي كشورهاي متجاوز درمي‌يابيم كه از اين ابزار، چگونه مي‌توان در جهت اغراض و منافع ملي استفاده كرد.
    
    اقسام تبليغ:
    تبليغ را مي‌توان از جهات گوناگون تقسيم نمود:
    1. برحسب تأثير: (9)
    - تبليغ حسي
    اين نوع از تبليغ بر حواس پنجگانه انسان تأثير مي‌گذارد از اين رو موفقيت در اين تبليغ بسيار آسان به نظر مي‌رسد. محدوده اين تبليغ به دليل ويژگي‌هاي آن شامل همه عرصه‌هاي تبليغي اعم از فرهنگ، سياست، تجارت و ... مي‌شود.
    - تبليغ عقلي
    اين نوع از تبليغ به مراتب مشكل‌تر از نوع اول است. چرا كه تأثيرات آن بايد عقل را مورد تأثير قرار دهد و آن را با خود همراه سازد. از اين رو اين تبليغ، با سلاح برهان و استدلال به پيش مي‌رود و نفوذ مي‌كند. مفاهيم قرآن كريم نيز ابتدا با دليل و برهان، مخاطبان را به سوي توحيد و اسلام هدايت مي‌نمايد و به همين خاطر، تأثير آن عميق، مانا و موج‌ساز است.
    - تبليغ قلبي
    اين تبليغ فراتر از دو نوع قبلي است. پيام مبلغ بايد آنچنان اثرگذار باشد كه از تمام مرزهاي حسي و عقلي افراد بگذرد و بر جان مخاطبان بنشيند. اما اين مسأله بدان معنا نيست كه تأثير اين نوع از تبليغ بايد همواره با برهان و دليل همراه باشد و مخاطبان را مجاب سازد، چرا كه ذات اين تبليغ با فطرت انسان سازگار است و با نهاد انسان بيگانه نيست.
    2. برحسب مخاطب: (10)
    - تبليغ روي يك فرد يا روي يك جمع
    - تبليغ رو در رو يا با واسطه
    - تبليغ براساس سن يا موقعيت فرهنگي، سياسي، اجتماعي، شغلي و...
    3. برحسب ابزار:
    - تلويزيون – راديو
    - اينترنت
    - ماهواره
    - مطبوعات (روزنامه‌ها، مجلات)
    4. برحسب پيام:
    - استفاده از الفاظ (مكتوب و منطوق)
    - استفاده از طرح و گرافيك و ...
    5. برحسب محتوا
    - اعتقادي، اجتماعي، سياسي، فرهنگي، نظامي، تجاري و ...
    6. برحسب مبلغ:
    - يك فرد (تاجر، روحاني، دبير و ...)
    - يك جمع (احزاب، سازمان‌ها، دولت‌ها و...)
    
    اسلام و تبليغ:
    اسلام به عنوان كامل‌ترين دين الهي از همان ابتدا توجه ويژه‌اي به گسترش دين از طريق روش‌هاي كارساز تبليغاتي داشته است. به طوري كه با عنايت به شرايط جامعه و روحيات و عواطف افراد اقدام به وضع احكام و فرامين خود كرده است كه ارايه قرآن كريم از نشانه‌هاي آن است. چرا كه قرآن كريم با توجه به شرايط فرهنگي جامعه در نهايت اعجاز لغوي، ادبي، موسيقايي و علمي به مردم ارايه شده است. در اين كتاب شگرف بارها به پيامبر اكرم(ص) توصيه شده است كه در نهايت مهرباني و عطوفت با مخاطبان برخورد شود و با جذبه‌هاي حسي، عقلي و هنري پيام خداوند ارايه گردد.
    از سويي ديگر، رفتار، گفتار و زندگي پيامبر اكرم(ص) و ائمه اطهار(ع) به عنوان كامل‌ترين تبليغ اسلام عنوان شده است به طوري كه در آيه 21 سوره احزاب آمده است: لقدكان لكم في رسول الله اسوه حسنه. پيامبر براي شما الگوي نيكويي است.
    
    اهميت تبليغ از ديدگاه روحانيت:
    اهميت تبليغ و اشاعه فرهنگ ديني مورد توجه فراوان علماي بزرگ اسلام قرار گرفته است كه در اينجا به برخي از آنها اشاره مي‌شود:
    مرحوم شهيد مرتضي مطهري در مورد مقام تبليغ در اسلام فرموده‌اند: «اگر بگويم مقام تبليغ اسلام، رساندن اسلام به عموم مردم، معرفي و شناساندن اسلام به صورت يك مكتب از مرجعيت كمتر نيست، تعجب نكنيد». (11)
    همچنين حضرت امام خميني(ره) در اين باره مي‌فرمايد: «با اين همه تبليغات عليه ما، ما هم بايد تبليغات داشته باشيم. امروز تبليغات يك ويژگي خاص دارد و بر همه لازم است كه تبليغات كنند، تبليغات داخلي براي اينكه مبادا خداي نخواسته مردم تحت تأثير تبليغات سوء ابرقدرت‌ها واقع شوند و بالاتر از او تبليغات در خارج بايد باشد». (12)
    در جايي ديگر ايشان فرموده‌اند: «تبليغات از صدر اسلام تا ابد يكي از اموري است كه اسلام بر آن پافشاري كرده است و در اين زمان كه ما هستيم يك اولويت خاصي دارد».
    
    اصول تبليغ ديني: (13)
    با نگاهي به شرايط روز جهان و ابزار تبليغ در دست دشمنان، به نظر مي‌رسد تبليغ ديني بايد از ويژگيهايي خاص برخوردار باشد كه برخي از آنها به اين ترتيب هستند:
    1. رهبري، هدايت و سامان دادن ملت:
    براساس اين اصل، ماهيت تبليغات، بايد آنچنان باشد كه مردم را براي رسيدن به اهداف دين رهبري نمايد و نيروي آنها را در اين راه هماهنگ سازد.
    2. خدامحوري:
    مبلغ براساس اين اصل بايد هدفش جز رضاي حضرت حق چيزي نباشد و همه انگيزه‌هاي غيرالهي را فراموش نمايد تا تأثير تبليغ در سطح جامعه به خوبي نمايان گردد.
    3. داشتن قاطعيت:
    هدف تبليغ آنچنان درست و مثبت انتخاب شود كه هيچ مانعي باعث تغيير اصول آن نگردد به طوري كه در صدر اسلام، پيامبر اكرم(ص) در مقابل فشارهاي مخالفان آنچنان مقاومتي از خود نشان داد كه حقانيت تبليغ خويش را بر همگان حتي مشركان ثابت نمود.
    4. سازندگي فرد و جامعه:
    محتواي تبليغ بايد طوري باشد كه انسان و جامعه را به سوي تعالي فكر و عقيده سوق دهد و از ناهنجاري‌هاي اخلاقي آنها جلوگيري نمايد.
    5. پيوند با مردم:
    تبليغ ديني بايد به گونه‌اي باشد كه با روحيات و لوازم بشري سازگار بوده وانسان را در برخورد با مسايل دچار تنگنا و فشار ننمايد.
    6. بصيرت و تفكر:
    تبليغ به گونه‌اي باشد كه انسان را به تفكر و تعمق در مسايل تحريك نمايد و از القاي يك خوراك خشك فكر بپرهيزد.
    7. بهره‌گيري از ابزار مناسب:
    ابزار مناسب تبليغ، همانگونه كه حضرت امام(ره) نيز به صورت تلويحي در سخنان خويش به آن اشاره فرموده‌اند، مي‌تواند تمام اهداف و شرايط ششگانه فوق را يكپارچه، منسجم و هدف‌دار به حركت درآورد. آنچه بحمدالله در سال‌هاي اخير در حوزه‌ها و مراكز ارزشي داخل كشور براي استفاده از اينترنت مشاهده مي‌شود يكي از اين راه‌ها است كه به نظر مي‌رسد در حال پيشرفت و توسعه خود است.
    وظايف مبلغ:
    1. شناختن و شناساندن دين
    يكي از مهمترين وظايف مبلغ ديني ابتدا شناخت دين و قرآن و سپس شناساندن آن كتاب ارزشمند به مخاطبان است به طوري كه جذابيت‌هاي قرآن را به اشكال مختلف بروز دهد.
    2. پرهيز از بدعت‌گذاري
    در امور غيرديني نظير شعر، هنر، فلسفه و ... نوآوري بي‌اشكال و حتي در مواردي داراي جذابيت‌هاي مختلف است اما در امور ديني اعمال نوآوري كاملاً غلط است. زيرا كه مبناي اين امور از سوي منبع غيب و حضرت حق مي‌باشد كه حتي پيامبر اكرم(ص) نيز چنين رفتاري را روا و درست ندانسته‌اند.
    3. استفاده نكردن از جهالت مردم
    حتي به قيمت القاي اعتقادات به مردم نبايد آنها را دچار جهالت و گمراهي نمود چرا كه شرافت دين و تعاليم آن آنقدر والاست كه تاب هيچ گونه گمراهي مردم را نمي‌آورد. اين آموزه‌، مخالف تعاريف غربي از تبليغ، نظير آنچه در فرهنگ بريتانيكا يا آمريكانا آمده است، مي‌باشد.
    4. شناختن مقتضيات و نيازهاي زمان
    مبلغ بايد با شناخت شرايط زمان و موقعيت جهان نسبت به محافظت از تعاليم ديني و رساندن پيام آن به مردم به درستي انجام وظيفه نمايند.
    5. پرهيز از مزاج‌گويي
    جلب رضايت مردم به بهاي خلاف دين عمل كردن و تبليغ افسانه‌ها و خرافه‌هاي بسته شده بر واقعيت‌هاي دين را نمودن كاملاً اشتباه بوده و مذمت و نادرست شمرده شده است.
    6. آگاه كردن مردم از مسايل روز
    مبلغ بايد با ارايه اطلاعات درست و صحيح به مخاطبان، آنها را از رويدادهايي كه در جهان مي‌گذرد آگاه نمايد و از خطراتي كه اسلام را تهديد مي‌نمايد، پرده بردارد و ذهن مردم را روشن و مطلع سازد.
    7. مبارزه با تحريفات
    مبلغ بايد با تبليغ حقايق و واقعيت‌ها، پرده از تحريفات مخالفان دين بردارد و در مقابل ترويج اطلاعات و عقايد كذب به مقابله بپردازد.
    در پايان ذكر اين نكته ضروري است كه پيش بردن امر تبليغ و اطلاع‌رساني، در عصر حاضر كه عصر ارتباطات سريع نام گذاشته شده، بدون بهره بردن از توانايي‌هاي تكنولوژيك روز امري دشوار و چه بسا غيرممكن باشد. لذا ضروري است در امر تبليغ ديني، مبلغين با افزايش سطح معلومات و دانسته‌هاي خود و با كسب، پالايش و بهره‌برداري از اين توانايي‌ها كه به صورت تاكتيك، بويژه از سوي دشمنان مورد استفاده قرار مي‌گيرد، به گيراتر كردن هدف و تلاش خود همت بگمارند.
    
    فهرست پي‌نوشت‌ها:
    1. محسن خندان، تبليغ اسلامي و دانش ارتباطات اجتماعي، ص 54.
    2. همان منبع، ص 54.
    3. همان منبع، ص 54.
    4. همان.
    5. همان منبع، ص 55
    6. همان.
    7. همان
    8. لغتنامه دهخدا، ص 343 (ت).
    9. عبدالرحيم موگهي، تبليغ و مبلغ در آثار شهيد مطهري، ص 67.
    10. محسن خندان، تبليغ اسلامي و دانش ارتباطات اجتماعي، ص 181.
    11. مرتضي مطهري، استاد مطهري(ره)، ص 300.
    12. امام خميني(ره)، صحيفه نور، ج 16، ص 150.
    13. عبدالرحيم موگهي، تبليغ و مبلغ در آثار شهيد مطهري، ص 81.
    14. همان منبع، ص 171.
    15. همان، ص 315.